Gabon
Gabon ya da resmî adıyla Gabon Cumhuriyeti (Fransızca: République Gabonaise), Afrika kıtasının orta bölümünde yer alan bir ülkedir. Ãlkenin sınır komÅularını kuzeyde Kamerun, kuzeybatıda Ekvator Ginesi ile güney ve doÄuda ise Kongo Cumhuriyeti oluÅturmaktadır. Ãlkenin batı bölümünde sınırı ise Gine Körfezi'ni de içine alacak Åekilde Atlas Okyanusu oluÅturmaktadır. Ekvator çizgisi üzerinde yer alan ülkenin baÅkenti ise Libreville'dir.
Gabon | |||||
---|---|---|---|---|---|
BaÅkent ve en büyük Åehir | Libreville 0°23â²K 9°27â²D / 0.383°K 9.450°D | ||||
Resmî dil(ler) | Fransızca | ||||
Hükûmet | Askerî cunta altında üniter baÅkanlık cumhuriyeti | ||||
| |||||
Tarihçe |  | ||||
| |||||
Yüzölçümü | |||||
â¢Â Toplam | 267.667 km2 (76.) | ||||
â¢Â Su (%) | 3,76 | ||||
Nüfus | |||||
â¢Â 2018 tahminî | 2.119.275 (146.) | ||||
â¢Â YoÄunluk | 7,9/km2 (216.) | ||||
GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||
â¢Â Toplam | 33,416 milyar $ (126.) | ||||
â¢Â KiÅi baÅına | 15.854 $[1] (78.) | ||||
GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||
â¢Â Toplam | 15,145 milyar $ (122.) | ||||
â¢Â KiÅi baÅına | 7.185 $[1] (79.) | ||||
Gini (2017) | 38[2] orta | ||||
İGE (2019) | ![]() yüksek · 119. | ||||
Para birimi | Orta Afrika CFA frangı (XAF) | ||||
Zaman dilimi | UTC+1 (CAT) | ||||
â¢Â Yaz (YSU) | UTC+1 (kullanılmamaktadır) | ||||
Trafik akıÅı | saÄ | ||||
Telefon kodu | 241 | ||||
İnternet alan adı | .ga |
Ãlke ismi
deÄiÅtirÃlkenin ismi Portekizce bir kelime olan gabão (Türkçe: Åapka) kelimesinden gelmektedir. Bu bölgelere ilk defa gelen Portekizli denizciler gördükleri ilk nehir olan Mbe Nehrinin Åekli itibarıyla bu bölgeye verdikleri bu isim yıllar içerisinde tüm ülke için kullanılmıÅtır.[4]
CoÄrafya
deÄiÅtirKonum olarak Afrika kıtasının orta kesiminde batı Atlas Okyanusu kıyılarından doÄuya doÄru Kongo Havzası'na kadar uzanan bir bölgede yer alan Gabon, toplamda 267.667 km²'lik bir yüz ölçümüne sahiptir. Ãlkenin toplamda sahip olduÄu 2.251 km'lik kara sınırından 298 km'si Kamerun, 350 km'si Ekvator Ginesi ve 1.903 km'si ise Kongo Cumhuriyeti ile oluÅurken, ülkenin ayrıca Atlas Okyanusu'na da 885 km'lik sahil Åeridi bulunmaktadır. Batı bölgelerindeki sahil kısımlarında alçak vadilere sahip olan ülke iç kesimlere doÄru ilerledikçe 200 km'nin sonunda kademeli olarak yükselerek doÄu kesimlerinde yüksek rakımlara ulaÅmaktadır.
Ãlkenin en büyük nehri konumunda olan Ogowe toplamda 1.200 km'lik bir uzunluÄa sahiptir. Kongo Cumhuriyeti'nde kaynaÄından çıkan ve Gabon'a doÄru akan nehir ülkenin batısında Gine Körfezi'nde Atlas Okyanusu ile birleÅtiÄi noktada delta oluÅturmaktadır. Günümüzde Gabon'un en yüksek noktası hakkında kaynaklar arasında 500 m'ye kadar farklılıklar içeren deÄiÅik veriler mevcuttur. Genel olarak 1.575 m yüksekliÄe sahip olan Iboundji DaÄı ülkenin en yüksek noktası olarak kabul görmektedir.[5] Ãlkenin kuzeydoÄu ve güney bölgelerinde yer alan önemli yükseltiler ise deniz seviyesinden 1.000 m yüksekliktedir.
Gabon'un farklı bölgelerinde günümüzden yaklaÅık olarak iki milyar yıl öncesi olan Proterozoik Devir dönemlerine kadar uzanan eski dönemlere ait kayalar bulunmaktadır. Bu kayalarda yine çok eski dönemlere ait fosiller ve içerisinde en meÅhuru oklo olan doÄal nükleer reaktörler bulunmuÅtur.
Ä°klim
deÄiÅtirÃlke genelinde nemli tropikal iklim Åartları hakimdir. Ocak ayı en sıcak ay olurken, Libreville'de bu dönemde ortalama 31 °C sıcaklık deÄerleri ölçülürken, en düÅük sıcaklıklar ise ortalama 23 °C düzeyindedir. Temmuz ayında ortalama sıcaklık deÄerleri en yüksek 28 °C, en düÅük 20 °C deÄerlerindedir. Haziran-Eylül dönemlerinde ülke en kurak ve yaÄıÅsız dönemlerini yaÅamakta olup, bu dönemde nem deÄerleri yüksek oranlarda seyretmektedir. Gabon genelinde yaÄıÅların en yoÄun yaÅandıÄı dönem Aralık ve Ocak aylarında gerçekleÅmektedir. Ãlke genelinde yıllık yaÄıŠortalaması 2.540 mm seviyesinde olup, bu oran özellikle kıyıya yakın kuzey kesimlerde 3.810 mm'ye kadar çıkabilmektedir.
DoÄal kaynaklar
deÄiÅtirGabon'da doÄal yeraltı zenginlikler açısından petrolün yanı sıra doÄalgaz, elmas, niyobyum, manganez, uranyum, altın, kereste ve demir bulunurken, hidrolik enerji üretiminde de önemli bir konumdadır.
Nüfus
deÄiÅtirGabon, Afrika kıtasında nüfus yoÄunluÄunun çok az olduÄu ülkelerden biri konumundadır. Ãlke nüfusunun neredeyse yarısı ülkenin üç büyük Åehrinde yaÅamakta olup, diÄer yarısı da geri kalan bölgelerde ikamet etmektedir. Ãlkenin özellikle iç kesimleri ile kuzey bölgeleri neredeyse insansız bölge konumundadır.
Gabon genç bir nüfusa sahip olup, 2018 tahmini verilerine göre %59,53'ü 0-24 yaÅ aralıÄındadır. Ãlkenin sadece %3,91'i 65 yaÅ ve üzerindedir.[5]
0-14 yaÅ: %37.45 (erkek 405,676/kadın 387,900)
15-24 yaÅ: %22.08 (erkek 245,490/kadın 222,343)
25-54 yaÅ: %31.6 (erkek 355,348/kadın 314,344)
55-64 yaÅ: %4.96 (erkek 54,679/kadın 50,356)
65 yaŠve üzeri: %3.91 (erkek 40,721/kadın 42,179)
Åehirde yaÅayanların oranı 2019 verilerine göre %89,7 olan ülkede, nüfusun geri kalan %10,3 düzeyindeki düÅük bir kesimi ülkenin geri kalan büyük bölümünde yaÅamaktadır. Ãlkede nüfusun yıllık artıŠoranı 2018 tahmini verilerine göre %2,73 düzeyindedir.[5]
Etnik gruplar
deÄiÅtirGabon'da günümüzde 40 farklı etnik grup yaÅamaktadır. Bu etnik gruplar içerisinde çoÄunluÄu Bantu etnik grupları oluÅturmakta olup, Bantu grupları içerisinde de en büyüÄü ve siyasi açıdan en etkili grubu ise Mpongwe-Fang grubudur. Ãlke nüfusunun üçte birini oluÅturan grupta üyelerin %31'i Mpongwe, %7'si ise Fang olarak kendini ifade etmektedir. Bu grubun haricinde ülkede bulunan diÄer etnik gruplar ise Mbete (%15,5), Bapunu (%15), Tsabatis (%14), Batazis (%9,5), Bateke (%4) ve %1,5 ile ülkenin ve bölgenin en eski toplulukları olarak Pigmelerdir. Bu grupların haricinde ülkede çoÄunluÄunu Fransızların (~60.000) oluÅturduÄu ve büyük Åehirlerde yaÅayan Avrupalılar yaÅamaktadır.
Etnik Grup | Oran |
---|---|
Mpongwe-Fang | %38 |
Mbete | %15,5 |
Bapunu | %15 |
Tsabatis | %14 |
Batazis | %9,5 |
Bateke | %4 |
Pigmeler | %1,5 |
Dil
deÄiÅtirÃlkenin resmi dili Fransızcadır. Bunun dıÅında Gabon genelinde Bantu dillerinin hakimiyeti gözlenebilmektedir. Ãlkede 42 farklı dil konuÅulmakta olup, bu diller son yıllarda birçok Gabonlu'nun Fransızcayı tercih etmesi ile tehdit altında bulunmaktadır. Gabon eÄitim sisteminde sadece Fransızca ile eÄitim verilmekte olup, diÄer diller kullanımı yasaklanmıÅtır. Gabon nüfusunun %32'lik bir kesimi ise Fang dilini anadil olarak kullanmaktadır. Bu dilin haricinde Punu, Mbere, Teke ve Njebi dilleri de yerel olarak yoÄun olarak kullanılan diller arasındadır.[6]
Din
deÄiÅtirÃlke genelinde nüfusun %80'i Hristiyan dinine mensuptur. Burada Katolik mezhebine göre inancını yaÅayanların oranı %60 olarak ifade edilirken, Protestan mezhebine inananların oranı %20 düzeyindedir. Ä°slamiyet dinine inananlar Gabon'da azınlıkta bulunmakta olup, çoÄunluÄunu yabancı nüfusun oluÅturduÄu sadece %10'u Ä°slam inancına sahiptir. Bu azınlıktan Ali Bongo Ondimba Devlet BaÅkanlıÄı görevinde bulunmuÅtur. 26 AÄustos 2023 tarihinde yapılan genel seçimleri %64.27 oranında oy alarak yeniden devlet baÅkanı seçilen Ali Bongo Ondimba, 30 AÄustos 2023'te askeri darbe sonucu devrildi.[7] Gabon'da nüfusun geri kalan kısmı da baÅta Bwiti olmak üzere Afrika yerel dinlerine inanmaktadır. Ayrıca hem Hristiyan dininin hem de yerel dinlerin gereksinimlerini bir arada yapan nüfus da bulunmaktadır.[8]
Sosyal durum
deÄiÅtirSaÄlık
deÄiÅtirÃlkede temiz su kaynaklarına ulaÅabilen nüfusun oranı genel Afrika ortalamasına göre yüksek düzeyde olup 2012 tahmini verilerine göre nüfusun %92,2'si temiz kaynaklardan su temin edebilmektedir. Tam teçhizatlı saÄlık hizmetlerinden yararlanma oranının düÅük olduÄu ülkede, nüfusun %41,4'ü bu yönde bir hizmet alabilirken %58,6'sı ilkel Åartlarda saÄlık hizmeti alabilmektedir. Ãlke içerisinde ishal, hepatit, tifo, sıtma, humma ve kuduz[5] çok sık görülen hastalıklar arasındadır. AIDS, Afrika kıtasının genelinin aksine düÅük oranda görülmekte olup, bu oran 2013 tahmini verilerine göre %3,9 düzeyindedir.[5]
EÄitim
deÄiÅtirÃlke genelinde 15 yaÅ ve üzerinde okuma yazma bilenlerin oranı 2015 verilerine göre %83,2 düzeyindedir. Bu oran erkeklerde %85,3 iken, kadınlarda %81 seviyesindedir. Gabon genelinde yasal olarak on yıl okuma gitme zorunluluÄu bulunmaktadır. Ãlkede bulunan okulların neredeyse yarısı mezhepsel ya da özel denetime tabi okullar konumundadır.[5]
Gabon'da üç adet üniversite bulunmaktadır. Université Omar Bongo hukuki, ekonomik ve beÅeri bilimler alanında, Université des Sciences de la Santé tıp ve tıbbi konular alanında ve Université des Sciences et Techniques de Masuku de doÄa bilimleri ve teknik konularda eÄitim vermektedir.[9]
Tarih
deÄiÅtirErken tarih
deÄiÅtirGabon sınırları içerisinde gerçekleÅtirilen arkeolojik kazı çalıÅmalarında Mà 5. yüzyıla uzanan kalıntılar ve eserler bulunmuÅtur. Bu bölgede gerçekleÅtirilen kazı çalıÅmalarında demirin Mà 4. - 1. yüzyıl arasında iÅlendiÄi Radyokarbon tarihleme yöntemi ile ortaya çıkarılmıÅtır.[10]
Bölgede yer alan diÄer ülkelerde de olduÄu gibi Gabon'un ilk yerleÅimcilerinin pigmeler olduÄu tahmin edilmektedir. Avcı ve toplayıcı olarak yaÅamlarını sürdüren pigmeler yaklaÅık 1000 yıl önce bölgeye gelen Bantu toplulukları tarafından yerlerinden edilerek bölgeden sürülmüÅlerdir. O dönem bölgeye yerleÅen Bantu topluluklarının bugünkü Mpongwe etnik grubunun ataları olduÄu düÅünülmektedir. Bunların haricinde 19. yüzyıl sonlarında Fang etnik grubuna mensup kiÅiler kuzey bölgelerden gelerek günümüzdeki Gabon sınırları içerisine yerleÅmiÅlerdir.[11]
Erken tarih dönemlerinde de ülkenin büyük bir kısmı sık yaÄmur ormanları ile kaplı olması nedeniyle bölgede büyük devlet kurulamamıÅ, sadece Loanga KrallıÄı'nın en uç kuzey kesimleri günümüzdeki Gabon toprakları içerisinde devlet yapısı olarak yer almıÅtır.
Avrupalılar ile ilk temas (1472-1839)
deÄiÅtirBölgeyi ilk keÅfeden Avrupalı olan Portekizli denizci Lopo Gonçalves 1472 yılında Gabon kıyılarına gelmiÅtir. Lopo Gonçalves, Portekiz kralı V. Alfons'dan 600 km'lik sahil Åeridinde keÅif yapabilme yetkisi alan iÅ insanı Fernão Gomes adına Afrika kıyılarında masrafları kendi tarafından karÅılanmak üzere keÅfe çıkmıŠve bunun sonucunda da 1472 yılında karaya ayak basmıÅtır.
Gabon sahilleri ilerleyen yıllarda Portekiz denizcilerin haricinde Hollanda, Ä°ngiltere ve Fransa'dan gelen tüccarların da uÄradıÄı bir bölge haline gelmiÅtir.[12] Avrupalı tüccarlar bu bölgelerde köle, abanoz ve fildiÅi ticareti yapmıÅlar, köleleri de sahilde yaÅayan ve kendilerinin de iç kesimlerden köle olarak aldıÄı kiÅilerden almıÅlardır. Günümüzde Gabon'un merkezinde kalan, Ogowe Nehrinin kuzey bölgelerinde o dönem için Portekizli tüccarlara diÄer Avrupalı tüccarlara nazaran belli ticari öncelikler verilmiÅ ancak bu iÅlem bölgede sömürge düzenine dayalı bir baskı oluÅturmamıÅtır. Bu haklardan 1777 ve 1778 yıllarında imzalanan Ildefonso ve Pardo anlaÅmaları ile Portekiz sahip olduÄu tüm haklardan Ä°spanya lehine çekilmiÅ olmasına raÄmen Ä°spanya 1850 yılına kadar bölgede aktif bir rol oynamamıÅtır.
Fransa sömürge dönemi baÅlangıcı (1839-1914)
deÄiÅtirGabon kıyılarında daimi olarak yerleÅen ilk Avrupalı güç Fransa olmuÅtur. 9 Åubat 1839 tarihinde Fransız amiral Louis Edouard Bouet-Willaumez ile Mpongwe liderlerinden Denis Rapontchombo ile anlaÅmalar imzalamıÅ, bu anlaÅmayı kıyı Åeridinde bulunan diÄer topluluk liderleri de imzalayarak Prapontchombo'yu takip etmiÅlerdir. Fransa imzalanan bu anlaÅmalar kapsamında bölgede koruyucu güç konumuna gelmiÅ ve elde ettiÄi haklar neticesinde de bölgede sistematik bir Åekilde güçlenmiÅtir. Fransa 1843 yılında Komo Nehrinin denize döküldüÄü noktada Fort Aumale adı ile kurulan ilk deniz üssünü kurmuÅ, 1849 yılında da ilerleyen yıllarda Gabon'un baÅkenti olacak olan bölgede serbest bırakılan köleler için yerleÅim yeri oluÅturulmuÅ, bu yerleÅim yerine de Sierra Leone'de bulunan Freetown Åehrinden esinlenerek Libreville ismi verilmiÅtir.
Fransa, oluÅturduÄu sömürge düzenini ilk yıllarda pek önemsememek ile birlikte 1886 yılında idaresi altında bulunan Ekvator Afrikası bölgesini daha küçük bir alana sahip olan Ä°ngiliz idaresindeki Gambiya ile deÄiÅtirme düÅüncesini taÅımaktaydı. 1886 ile 1887 yılları arasında ülkenin iç kesimlerini ilk defa keÅfe çıkan Fransa, Franceville'de bir istasyon kurarak kendi açısından Gabon'un keÅfini tamamlamıŠve idaresi altına alınmıŠolarak kabul etmiÅtir. 1886 yılında açıklanan kararname ile Gabon'un resmen Fransa sömürgesi olduÄu ilan edilmiÅtir. 1900 yılında Paris AntlaÅması ile de komÅu sömürge bölgelerinin sınırları cetvel ile çizilerek Gabon'un Ä°spanya idaresindeki Ä°spanyol Ginesi ile Almanya idaresindeki Kamerun arasındaki sınırlar belirlenmiÅtir.
1903 yılına kadar Libreville, Gabon haricinde günümüzde Kongo Cumhuriyeti'ni de içerisinde barındıran Fransız Kongosunun baÅkenti konumundaydı. 1903 yılında yapılan açıklama ile bölgenin baÅkenti Brazzaville olarak deÄiÅtirilmiÅ, Gabon ise 1910 yılından itibaren Fransız Ekvatoral Afrikası'nın bir parçası haline getirilmiÅtir.
Sömürge dönemi ve baÄımsızlık talepleri (1914-1960)
deÄiÅtirFransa adına bölgenin önem derecesi elde edilen kauçuk ile doÄru orantılı bir konumdaydı. Lastik üretimi ile savaÅ endüstrisi için önemli bir konumda olan kauçuk, bölgede yaÅayan topluluklara toplatılıyordu. Kauçuk toplama esasına göre alınan vergiler ile ilerleme kaydedilemediÄi durumlarda Fransızlar Åiddete baÅvuruyorlardı. I. Dünya SavaÅı'nın devam ettiÄi dönemde Gabon'da Åiddet daha da arttırılmıÅ, zorunlu çalıÅma koÅulları aÄırlaÅtırılmıŠve daha fazla kauçuk toplama adına daha da fazla baskı uygulanmıÅtır. Bu döneme kadar toplumda açlık bir problem olmamasına raÄmen, izlenen Åiddet politikaları ile birlikte insanları çalıÅmaya zorlamalar neticesinde açlık bir sorun haline gelmiÅ ve açlık nedeniyle binlerce insan ölmüÅtür. 1920'li yıllara kadar sömürge düzenine karÅı gösteriler yapılan Gabon'da küçük gruplar tarafından yapılan gösterilerin bölgesel olarak kalması ve ülke genelinde bir etkisi olmaması nedeniyle Fransız sömürge güçleri tarafından kısa sürede bastırılmıÅtır.
I. Dünya SavaÅı'nın sona ermesi ile birlikte kauçuk talebinde azalma ve kauçuÄa alternatif olarak tahtanın ön plana çıkması ile kauçuk üretiminde azalma yaÅanmıÅtır. Gabon, elde edilen kauçuk gelirleri ile Fransız Ekvatoral Afrikası içerisinde zengin sömürge olarak adlandırılmaktaydı. Yüksek refah seviyesinin yanı sıra misyonerlik faaliyetlerin uzun yıllar önce baÅlamasının bir etkisi olarak 1920'li yıllardan itibaren Gabon'da AvrupalılaÅmıŠve bilinçlenmiÅ orta bir tabakanın oluÅmasına neden olmuÅtur. Bu tabakanın yayın organı L´Echo gabonais dergisiydi. Aynı zamanda farklı etnik grupları temsilen oluÅturulan kulüpler Mpongwe ya da Fang etnik grubu üyelerini bir araya getirmekteydi.
II. Dünya SavaÅı sırasında Gabon ilk önce Vichy Fransası yanında yer almıŠancak daha sonra Britanya filosunun baskıları sonucu Fransız Ekvatoral Afrikası'na baÄlı son sömürge bölgesi olarak Kasım 1940'ta Charles de Gaulle önderliÄindeki Forces françaises libres saflarına geçmiÅlerdir. 1944 yılında De Gaulle önderliÄinde Fransız Kongosu'nun baÅkenti Brazzaville'de gerçekleÅtirilen Brazzaville Konferansı'nda anavatan Fransa ile bölge sömürge ülkeleri arasında iliÅkilerin yeninden düzenlenmesi kararlaÅtırılmıÅ, bunun neticesinde Gabon, Fransa'ya baÄlı deniz aÅırı bölge olarak adlandırılmıŠve kölelik yasaklanmıÅtır. Gabon bu tarihten itibaren Fransa meclisine temsilci gönderme hakkını da elde etmiÅtir.
Gabon'un ilk devlet baÅkanı (1960-1967)
1940 ile 1950'li yıllarda ilerleyen yıllarda Gabon'un siyasi hayatında ön planda olacak isimlerin öne çıktıÄı yıllar olmuÅtur. 1947 yılında Jean-Hilaire Aubame tarafından kurulan Union Démocratique et Sociale du Gabon / UDSG (Türkçe:Gabon Demokratik ve Sosyal Birlik) ile Gabon'un baÄımsızlık sonrası ilk devlet baÅkanı olacak olan Léon M'ba 'nın tüm Afrika'da var olan Rassemblement Démocratique Africain (Türkçe:Afrika Demokratik TopluluÄu) hareketinin Gabon Åubesi olarak kurduÄu Mouvement Mixte Gabonais / MMG (Türkçe:KarıÅık Gabonlular Hareketi) Gabon siyasetinde önemli bir yer elde etmiÅlerdir. 1952 yılında sömürge devletinde memur olarak çalıÅan Paul Gondjout tarafından kurulan Bloc Démocratique Gabonais / BDG (Türkçe: Gabon Demokratik BloÄu) daha sonraki dönemlerde Aubame önderliÄindeki UDSG ile birlikte hareket etmiÅ, 1950'li yıllarda Gabon anayasasını oluÅturmak adına birlikte adım atmıÅlardır. Bu birliktelik Gabon'un baÄımsızlıÄından ziyada De Gaulle'ün Fransa'sı içerisinde özerk bir bölge olarak kalmasından yana bir tutum sergilemiÅlerdir.
1958 yılında Fransız Ekvatoral Afrikası'nın ortadan kalkması sonucunda Gabon 1959 yılında özerk cumhuriyet olarak Fransa'ya baÄlı bir bölge olarak varlıÄını devam ettirmiÅ, bu süreçte M'ba baÅbakan, Gondjout ise meclis baÅkanı olarak görev yapmıÅtır. M'ba bu dönemde Gabon'u erken bir baÄımsızlık kararına karÅı uyarmıÅ, ülkenin içerisinde bulunduÄu ekonomik Åartları göz önünde bulundurduÄunda bu yönde erken bir kararın Gabon'u yeni sömürgecilik modeline sürükleyeceÄini ifade etmiÅtir. Tüm bunlara raÄmen baÄımsızlık faaliyetleri sürdürülmüŠve Gabon 17 AÄustos 1960 tarihinde Fransa'dan ayrılarak baÄımsızlıÄını ilan etmiÅtir.
BaÄımsızlık
deÄiÅtirM'ba döneminde Gabon (1960-1967)
deÄiÅtirGabon'un baÄımsızlıÄını elde etmesi sonucu gerçekleÅtirilen ilk baÄımsız seçimlerde ülkede bulunan iki büyük partiden hiçbiri yeterli çoÄunluÄu elde edememiÅtir. Bunun üzerine baÅbakan M'ba tüm partileri birlikte çalıÅmaya davet etmiÅ ve bu çaÄrıya partiler olumlu yaklaÅmıÅlardır. Bu süreçte M'ba tarafından ortaya konan anayasada Gabon'un De Gaulle'ün Fransa'sındaki gibi baÅkanlık sistemi ile yönetilen bir yapıya büründürülmesini içeren maddeleri barındırması, meclisin muhalif bir tutum sergilemesine neden olmuÅtur. Bu yaÅananlar neticesinde olaÄanüstü hâl ilan eden M'ba, parlamentoyu feshederek, parti içerisinde en büyük rakibi olarak yer alan ve mecliste ortaya çıkan muhalif durumun öncülerinden olan Gondjout'u tutuklatarak iki yıl cezaevine göndermiÅtir. BaÅkanlık sistemi ile ilgili düÅüncelerini kabul eden UDSG lideri Aubaume ile 1961 yılında yeni seçimlerin yapılması konusunda anlaÅmaya varan M'ba, yeni kurulan hükûmette de Aubaume'yi dıŠiÅleri bakanı olarak görevlendirmiÅtir.
M'ba 1964 yılının baÅlarında iktidarını saÄlamlaÅtırmak için demokratik yollardan ilerlemiÅ, BDG ile UDSG partilerinin zorunlu olarak birleÅmesini istemiÅtir. Bu Åekilde tek parti düzenini saÄlamayı amaçlayan M'ba, iktidarını saÄlamlaÅtırmayı hedeflemiÅtir. 1964 yılının 17 Åubat'ı 18 Åubat'a baÄlayan gecesi 400 kiÅilik bir isyancı ordu mensubu darbe gerçekleÅtirerek M'ba'yı görevden uzaklaÅtırmıÅ, birçok siyasiyi tutuklamıÅtır. Darbeci ordu mensupları içerisinde Aubame ve Gondjout'un bulunduÄu sivil bir hükûmeti görev baÅına getirmiÅlerdir. Ãlkede yaÅanan darbeden sadece bir gün sonra baÅbakan yardımcısını çaÄrısı üzerine Senegal'de konuÅlanan Fransız askerleri paraÅütler ile Libreville'ye inerek M'ba'ya görevini yeniden iade etmiÅlerdir. Bu yaÅananlardan sonra 150 M'ba karÅıtı muhalif tutuklanarak cezaevine gönderilmiÅ, Aubame ise 20 yıl cezaya çarptırılmıÅtır. Fransa hükûmeti darbe ile uzaklaÅtırılan M'ba'ya bu yardımı 17 AÄustos 1960 tarihinde baÄımsızlık esnasında Gabon ile varılan koruma anlaÅmasına istinaden gerçekleÅtirdiÄini beyan etmiÅtir. Fransa saÄlamıŠolduÄu desteÄi imzalanan anlaÅmaya baÄlamıŠolsa da, Gabon'un baÄımsız bir ülke olarak Fransa'ya ne kadar baÄımlı olduÄunu da ortaya çıkaran bir geliÅme olarak deÄerlendirilmiÅtir.
M'ba daha sonra gerçekleÅtirilen seçimleri de kazanarak iktidarını devam ettirmiÅ, bu seçimlerde muhalefet partileri her ne kadar meclisin üçte birine sahip olmuÅ olsa da, seçimlerden kısa bir süre birçok muhalif milletvekilinin iktidar sıralarına geçmesi ile mecliste herhangi bir önem arz edememiÅtir.
1966 yılında M'ba tarafından kabul edilen yasa ile devlet baÅkanının hayatını kaybetmesi durumunda yerine otomatik olarak vekilinin getirileceÄi onaylanmıÅtır. M'ba'nın bu yasanın kabulünden bir yıl sonra 1967 yılında hayatını kaybetmesi ile yerine yasa gereÄi vekili Omar Bongo getirilmiÅtir.
Albert (Omar) Bonga döneminde Gabon (1967-2009)
deÄiÅtirGabon devlet baÅkanı (1967-2009)
Albert Bonga iktidarı elde ettikten sonra iktidarının kalıcı ve saÄlam olabilmesi adına parti üst yönetiminde deÄiÅikliÄe gitmiÅ, cezaevlerinde bulunan muhalifleri serbest bırakmıŠve yine sürgünde bulunan muhalifler ile de iletiÅime geçmiÅtir. 1968 yılı baÅlarında ülkede bulunan bütün siyasi partileri sömürge düzeninden kalan bir miras olarak nitelendirdiÄi ve etnik ayrımı körüklediÄini iddia ederek kapatmıÅ, Parti Démocratique Gabonais (Türkçe: Gabon Demokratik Partisi) ile yeni bir parti kurarak Gabon'da tek parti dönemine geçmiÅtir. Bonga partinin kurulmasından sonra tüm Gabolular'ı önceki dönemlerde yaÅanan tüm düÅmanlıkları unutarak yeni parti etrafında birleÅerek partiye katılmaya davet etmiÅtir. 1972 yılından itibaren Bonga kiÅilik kültü olarak ön plana çıkmaya baÅlamıÅ, kendini büyük ata olarak adlandırmıÅ, kendine has ideolojisini yenileme olarak adlandırmıÅtır. Bu ideoloji Bonga'ya göre ne saÄcı ne de solcu bir ideolojiydi, kendine göre kapitalizm ve sosyalizmin etkisinde olmayan Gabon'a özgü bir ideolojiydi. Bongo ilerleyen yıllarda gerçekleÅtirilen 3 farklı seçimi de %99'un üzerinde oylarlar kazanarak iktidarını devam ettirmiÅtir.
Bonga'nın 1973 yılında Libya lideri Muammer Kaddafi ile karÅılaÅması sonucunda islam dinine geçerek adını Omar Bonga olarak deÄiÅtirmiÅ, hac vazifesini yerine getirdikten sonra da El Hadji Omar Bonga ismini almıÅtır. 2003 yılında bir kez daha isim deÄiÅikliÄine giden Bonga, bu yıldan itibaren Omar Bonga Ondimba ismini almıÅtır.
1990'lı yıllarda ülkede yaÅanan ekonomik sıkıntılar nedeniyle gerçekleÅtirilen gösteriler ve Åiddet olayları neticesinde maaÅların arttırılması yönünde karar almak durumunda kalmıÅ, Mart/Nisan 1990 dönemi için Gabon'un geleceÄini belirlemek adına ulusal meclisin kurulmasının sözünü vermek zorunda kalmıÅtır. PDG ile birlikte 150 farklı siyasi organizasyon üç hafta süren bu ulusal konferansa katılmıÅ, iktidarda yer alan PDG ile ona baÄlı ortaklar bir tarafta, kendilerini Partidos de oposição Frente Unida e associações (Türkçe: BirleÅik Muhalif Partileri ve Dernekleri Cephesi) olarak adlandıran Mouvement de Redressement National ile Parti gabonais du progrès partileri de diÄer tarafta yer alarak ulusal konferansın iki cephesini oluÅturmuÅlardır.
Konferans neticesinde siyasi reformların uygulanmıÅ, bu reformlar doÄrultusunda ulusal senato oluÅturulmuÅ, devlet gelirlerinin daÄılımın adil olarak yapılarak yerele yayılması saÄlanmıÅ, toplanma yasaÄının kaldırılması ile basın özgürlüÄü kabul edilmiÅ, yurt dıÅı çıkıÅlarında alınan vize kaldırılmıÅtır. Bu atılan adımların çok partili siyasi sisteme geçiÅte süreci kontrol altında tutabilmek adına, Bonga PDG genel baÅkanlıÄı görevini bırakarak geçiÅ hükûmetini kurabilmek adına Casimir Oyé-Mba'yi görevlendirmiÅtir.
Oyé-Mba önderliÄinde kurulan yeni hükûmet kendini Rassemblement social-democrate gabonais / RSDG (Türkçe:Gabon Sosyal Demokrat Grubu) olarak adlandırmıŠve kabineye eski muhalif partilerinde yer alan kiÅileri de almıÅtır. RSDG göreve geldikten sonra içerisinde vatandaÅ haklarını ve baÄımsız bir yargı sistemi ile baÅkana güçlü bir yürütme yetkisi ön gören geçici bir anayasa hazırlamıÅtır. Söz konusu geçici anayasa ulusal meclis ile birlikte anayasa komitesi tarafından kabul edilerek Mart 1991 yasallaÅarak yürürlüÄe girmiÅtir. Bu yeni yasaya göre daha önce baÅkanın ölümünde baÅkan vekilinin yerine atanması gerektiÄi yasası da deÄiÅtirilerek olası bir devlet baÅkanını ölümünde yeni seçimler yapılana kadar görevin baÅbakan, meclis baÅkanı ve savunma bakanı arasında bölüÅtürülmesi ön görülmüÅtür.
Tüm bu demokratikleÅme adımlarına raÄmen 1990 yılında iki darbe giriÅimi gerçekleÅtirilmiÅ ve bunlar önlenebilmiÅtir. Bu süreçte muhalif bir siyasinin sebebi açıklanamayan bir nedenden dolayı ölmesi neticesinde ülkede hükûmete karÅı gösterile düzenlenmiÅ, yabancılara karÅı saldırılar gerçekleÅtirilmiÅtir. YaÅanan bu olaylar neticesinde Fransa birlikleri olaylara bir kez daha müdahale ederek ülke genelinde sükuneti saÄlamıÅlardır. Gabon'da 30 yıl aradan sonra Eylül 1990'da çok partili gerçekleÅtirilen seçimlerde PDG az bir farkla birinci gelmiÅtir.
Bongo, Aralık 1993 tarihinde gerçekleÅtirilen devlet baÅkanlıÄı seçimlerinde oyların %51'ini alarak bu göreve yeniden seçilmiÅtir. Muhalefet sonuçları tanımadıÄını açıklamıÅ, yaÅanan olaylar neticesinde hem hükûmet hem de muhalefet bir araya gelerek Kasım 1994 Paris anlaÅmaları kapsamında mutabık kaldıkları olayları duyurmuÅlardır. Buna göre belli yetkiler hükûmete verilirken, muhalefetten de belli kiÅilerin hükûmet içerisinde yer alması kararlaÅtırılmıÅtır. Her ne kadar bu anlaÅmalar imzalanmıŠolsa da Bongo bunun gerçek anlamda uygulanması konusunda bir iÅlem gerçekleÅtirmemiÅtir.
1998 ve 2005[13] yıllarında gerçekleÅtirilen devlet baÅkanlıÄı seçimlerini de bölünmüŠmuhalefete karÅı sorunsuz bir Åekilde kazanan Bongo, 8 Haziran 2009 tarihinde Ä°spanya'da bir klinikte kalp krizi geçirerek ölmüÅtür.[14] Bongo'nun hayatını kaybetmesi ile geçici devlet baÅkanlıÄı görevini meclis baÅkanı Rose Francine Rogombé üstlenmiÅ,[15] 30 AÄustos 2009 tarihinde de aralarında savunma bakanı ve aynı zamanda ölen Bongo'nun oÄlu olan Ali Bongo Ondimba, eski iç iÅleri bakanı André Mba Obame ve uzun süreli muhalefet lideri Pierre Mamboundou'nun da bulunduÄu 17 adaylı devlet baÅkanlıÄı seçimleri gerçekleÅtirilmiÅtir.[16]
3 Eylül 2009 tarihinde açıklanan sonuçlara göre beklendiÄi üzere Ali Bongo Ondimba seçimleri kazanarak Gabon'un yeni devlet baÅkanı olmuÅtur. Seçim sonuçlarının açıklanması sonrası muhalif gruplar Fransa'nın Bongo'yu desteklediÄini iddia ederek, Fransa KonsolosluÄu'nu ateÅe vermiÅlerdir.[17]
26 AÄustos 2023 tarihinde yeniden devlet baÅkanı seçilen Ali Bango Ondimba, 30 AÄustos 2023 tarihinde Gabon Silahlı Kuvvetlerine baÄlı bir grup kıdemli askerin düzenlediÄi darbe sonucu devrildi ve ev hapsine mahkûm edildi.[18]
Siyaset
deÄiÅtirEski Gabon devlet baÅkanı (2009-2023)
Gabon Cumhuriyeti anayasa ile yönetilen bir cumhuriyettir. Günümüzde yürürlükte olan anayasa 28 Mart 1991 tarihinde kabul edilerek yürürlüÄe konmuÅtur. Ãlke çok partili bir siyasi sisteme sahip olup baÅkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Ãlkenin devlet baÅkanı yedi yıllık bir süre için seçilmektedir. 2003 yılında yapılan yasa deÄiÅikliÄi ile devlet baÅkanlıÄı makamına sınırsız sayıda aday olunabilmektedir. Hükûmetin baÅında yer alan baÅbakan, devlet baÅkanı tarafından atanmaktadır.
Gabon parlamentosu iki kanattan oluÅmakta olup bunlar ulusal meclis ve senato konumundadır. Ulusal mecliste bulunan 120 sandalyenin üyeleri beÅ yıllık süre için seçilirken, 91 üyesi bulunan senatonun üyeleri altı yıllık süre için seçilmektedir.
DıŠsiyaset
deÄiÅtirGabon birçok uluslararası organizasyonlarda üye olarak bulunmaktadır. BirleÅmiÅ Milletler, Afrika BirliÄi, Uluslararası Para Fonu ve Uluslararası Kakao Ãrgütü[19] ülkenin üyeliÄinin bulunduÄu organizasyonlardan birkaç tanesidir. Gabon, Haziran 2022'de Ä°ngiliz Milletler TopluluÄu'na üye olmuÅtur.[20]
Ãlke, 2010-2011 döneminde BirleÅmiÅ Milletler Güvenlik Konseyi'nde geçici üye olarak bulunmuÅtur.
İdari yapılanma
deÄiÅtirGabon toplamda dokuz ile bölünmüŠdurumdadır. Bu iller ise kendi içerisinde ayrıca 37 adet ilçeye ayrılmıŠkonumdadır.
Nr. | Ä°l | Yüzölçümü km² | Nüfus 2005 | Merkez Åehir |
---|---|---|---|---|
1 | Estuaire | 20.740 | 638.219 | Libreville |
2 | Haut-Ogooué | 36.547 | 143.715 | Masuku (Franceville) |
3 | Moyen-Ogooué | 18.535 | 58.307 | Lambaréné |
4 | Ngounié | 37.750 | 107.173 | Mouila |
5 | Nyanga | 21.285 | 54.330 | Tchibanga |
6 | Ogooué-Ivindo | 46.075 | 67.326 | Makokou |
7 | Ogooué-Lolo | 25.380 | 60.510 | Koulamoutou |
8 | Ogooué-Maritime | 22.890 | 134.913 | Port-Gentil |
9 | Woleu-Ntem | 38.465 | 134.028 | Oyem |
Toplam | 267.667 | 1.398.521 | Libreville |
Åehir
deÄiÅtirÃlke içerisinde kalabalıÄın en yoÄun olduÄu Åehir baÅkent Libreville'dir. 2005 verilerine göre ülkenin en büyük beÅ Åehri Åu Åekildedir:
Nr. | Åehir | Nüfus |
---|---|---|
1 | Libreville | 578.156 |
2 | Port-Gentil | 109.163 |
3 | Franceville | 42.967 |
4 | Oyem | 30.870 |
5 | Moanda | 30.151 |
Ekonomi
deÄiÅtirÃlke sahip olduÄu yer altı zenginliklerinin yanı sıra uyguladıÄı liberal ekonomi politikaları sayesinde dünyanın geliÅen ekonomilerinden birini oluÅturmaktadır. Gabon 2013 verilerine göre sahip olduÄu $12.302 kiÅi baÅına gelir ile Sahra Altı Afrika'sının en zengin ülkelerinde biri konumundadır. Tüm bu verilere raÄmen ülke nüfusunun %80'i yoksulluk sınırının altında yaÅamını sürdürmektedir.[21] Nüfusun üçte biri ise açlık sınırının altında yaÅamaktadır.
Gabon, Afrika kıtasının yer altı madenleri açısından en zengin ülkelerinden biri konumundadır. Gabon kıyılarında var olan petrol rezervleri ülkeyi en önemli petrol ve petrol ürünleri ihraç eden ülkelerden biri yapmaktadır. Ä°hracat gelirlerinin %82'si bu alandan elde edilmektedir. Ãlkenin iç kesimlerinde mangan, uranyum, demir cevheri ve altın çıkartılmaktadır. Ãzellikle mangan ülkenin petrol ve keresteden sonra en çok ihraç ettiÄi üçüncü ürün konumundadır.
Ãlke Afrika'nın tropikal ormanlardan elde edilen kerestelerin ihraç edilmesi noktasında önemli bir noktada bulunmaktadır. Ãlke topraklarının üçte ikisinin tropikal yaÄmur ormanları ile kaplı olması bu alanda gerçekleÅtirilen büyük ihracatın baÅlıca nedeni olarak görülmektedir.
Gabon'da gerçekleÅtirilen tarımsal faaliyetlerin büyük çoÄunluÄu kiÅisel tüketimi karÅılamak için gerçekleÅtirilen faaliyetleri kapsamaktadır. Bu Åekilde elde edilen ürünler çoÄunlukla ihtiyacı karÅılayamamaktadır. Kahve, kakao, kauçuk, palmiye aÄacı yaÄı ve Åeker ülke genelinde ihracatı yapılabilmesi için ekimi gerçekleÅtirilen önemli ürünler arasında olup, elde edilen Åekerin büyük bir oranı iç pazarda satıÅa sunulmaktadır.
Ä°hracat
deÄiÅtirÃlke ekonomisinin en önemli ihracat ürünlerini ham petrol, kereste, mangan ve uranyum oluÅturmaktadır. Ãlkenin 2013 verilerine göre ihracat yaptıÄı ilk sekiz ülke Åu Åekildedir:[5]
Japonya %21.7
ABD %10.7
Avustralya %9.7
Hindistan %8.8
Ãin %8.5
Ä°spanya %6.3
Fransa %4.3
Trinidad ve Tobago %4.2
Ä°thalat
deÄiÅtirÃlke ekonomisinin en önemli ithalat ürünlerini makina ve ekipmanları, gıda maddeleri, kimyasal ürünler ve inÅaat malzemeleri oluÅturmaktadır. Ãlkenin 2013 verilerine göre ithalat yaptıÄı ilk altı ülke Åu Åekildedir:[5]
Fransa %21.8
FildiÅi Sahili %16.6
Ãin %10
Belçika %5.6
ABD %5.5
Hollanda %5.1
UlaÅım
deÄiÅtirHavayolu
deÄiÅtirÃlke genelinde bulunan 44 havaalanından 2013 verilerine göre sadece 11 tanesi asfalt piste sahiptir. Ãlkede uluslararası standartlara sahip üç adet havaalanı bulunmakta olup, bunlar baÅkentte bulunan Libreville Leon M'ba Uluslararası Havalimanı (Libreville Leon M'ba International Airport), Port-Gentil Uluslararası Havalimanı (Port-Gentil International Airport) ve Franceville'de bulunan M'Vengue El Hadj Omar Bongo Ondimba Uluslararası Havalimanı (M'Vengue El Hadj Omar Bongo Ondimba International Airport).
Ãlkenin ulusal havayolu 1949 yılında kurulan Air Gabon'dur. Ä°lk kuruluÅunda TransGabon adı ile kurulan Åirket 2006 yılında maddi sebeplerden dolayı uçuÅlara son vererek iflasını açıklamıÅtır. Gabon hükûmeti yeni bir havayolu Åirketi kurmayı planlamıŠancak bu iÅlem gerçekleÅtirilememiÅtir. Ãzel giriÅimlerin 2007 yılında kurduÄu Gabon Airlines bir müddet bu boÅluÄu doldurmuÅ olsa da, 2011 yılında uçakların Avrupa hava sahasına giriÅi kapatılması sonucunda devletin de ilgili çalıÅma ruhsatını geri çekmesi ile birlikte kapatılmıÅtır.[22]
Günümüzde özel bir giriÅim olan ve merkezi baÅkentte bulunan havaalanında bulunan Nouvelle Air Affaires Gabon firması Gabon genelinde yolcu taÅımacılıÄının yanı sıra kargo taÅımacılıÄı da gerçekleÅtirilmektedir.[23]
Karayolu
deÄiÅtirÃlkede 2007 yılı verilerine göre mevcut olan 9.170 km karayolunun sadece 1.097 km'si asfaltlanmıŠkonumdadır.[5] Ãlkenin en önemli baÄlantı yolları Åu Åekildedir:
Ulusal yollar
deÄiÅtirÄ°sim | Güzergâh | Uzunluk |
---|---|---|
N1 | Libreville - Doussala - Kongo Cumhuriyeti sınırı | 545 km |
N2 | Bifoum - Nkolmengboua - Kamerun sınırı | 500 km |
N3 | Afémbé - Franceville | 500 km |
N4 | Viate - Lebango - Kongo Cumhuriyeti sınırı | 470 km |
N5 | Kougouleu - Bibasse | 350Â km |
N6 | Mayumba - Lastoursville | 500Â km |
Bölgesel yollar
deÄiÅtirÄ°sim | Güzergâh | Uzunluk |
---|---|---|
R10 | Nkan - Cocobeach | 84Â km |
R11 | Sam I - Doum | 55Â km |
R12 | Assok Ngomo - Ãboman | 82Â km |
R14 | Koumameyong - Booué | 40 km |
R15 | Makokou - Kellé I | 410 km |
R16 | Franceville - Djogo | 130Â km |
R18 | Koulamoutou - Grand Village - Kongo Cumhuriyeti sınırı | 200 km |
R19 | Lastoursville - Bomo Komo I | 130Â km |
R20 | Moukabou - Kanda | 135Â km |
R21 | Mboungou - Tchibanga | 120Â km |
R23 | Yambi - Sika | 70Â km |
R24 | Lastoursville - Lekoko - Kongo Cumhuriyeti sınırı | 200 km |
Demiryolu
deÄiÅtirÃlkede 1970'li yıllara kadar bulunmayan demiryolu aÄı, günümüzde 2008 yılı verilerine göre 649 km'ye ulaÅmıÅtır. Trans-Gabon Railway olarak adlandırılan demiryolu hatları ülkenin batısı ile doÄusunu birbirine baÄlamaktadır. BaÅkent Libreville ile ülkenin güneydoÄusunda bulunan Franceville Åehirlerini birbirine baÄlayan demiryolu hattı ile trenler güzergâh boyunca ondan fazla istasyonda durabilmektedir.[24]
Denizyolu
deÄiÅtirBüyük çoÄunluÄu Gabon sınırları içerisinde bulunan Ogowe nehri baÅta olmak üzere nehirler insan ve yük taÅımacılıÄında kullanılmaktadır. 310 km'si Ogowe nehri olmak üzere Gabon genelinde 1.600 km denizyolu insan ve yük taÅımacılıÄına uygun bir konumda bulunmaktadır. Ãlkenin en önemli limanı baÅkent Libreville'de yer almakta olup, bunun haricinde Owendo ve Port-Gentil'de önemli limanlar arasında yer almaktadır.[5]
Spor
deÄiÅtirGabon'da en sevilen spor dallarından biri futboldur. Ãlke futbolu 1962 yılında kurulan Gabon Futbol Federasyonu (Fédération Gabonaise de Football) tarafından yönetilmektedir. Ãlkede on üç takımın katıldıÄı ve Championnat National de Division 1 olarak adlandırılan ulusal bir lig düzenlenmektedir.
Gabon millî futbol takımı Mayıs 2015'te FIFA sıralamasında 59. sırada yer almakta olup, en yüksek sıralamasını 2010 yılında 39. olarak elde etmiÅtir.[25]
Kültür
deÄiÅtirGabon'da yerel dillerde gerçekleÅtirilen müzik ve danslar kültürün önemli bir parçasını oluÅturmaktadır. Ãzel günlerde ve av esnasında farklı Åekillerde yapılan maskeler takılmaktadır. Ãzellikle Fang etnik grubuna mensup bireyler tarafından ortaya çıkarılan el sanatları ile maskelerin yanı sıra, sepetler, oymalar ve heykeller meydana getirilmektedir.[26]
Gabon'da kültür genel olarak baÄımsızlık öncesi sömürgesi olduÄu Fransa'nın etkisi altında kalmaktadır. Gabon'da 1994 yılında büyük bir kültür merkezini kullanıma açan Fransa, Institut français du Gabon adını verdiÄi yapı ile baÅkent Libreville'nin kültürel hayatının merkezi konumunda yer almaktadır.[27]
Kaynakça
deÄiÅtir- ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2021.
- ^ "GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. January 21, 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: January 20, 2019.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ [André Cherpillod: Dictionnaire Ãtymologique des Noms Géographiques. 2. Auflage. Masson, Paris 1991 Gabon isminin kökeni]
- ^ a b c d e f g h i j "www.cia.gov Gabon verileri". 10 Aralık 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Mayıs 2014.
- ^ "Gabon dilleri". 17 Mayıs 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ "Bir Afrika ülkesinde daha darbe: Gabon'da asker yönetime el koydu". 30 AÄustos 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 AÄustos 2023.
- ^ "Gabon'da din". 7 Haziran 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ "Almanya DıŠİÅleri BakanlıÄı sitesi - Gabon". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Bernard Clist: Early Bantu Settlements in West-Central Africa: A Review of Recent Research. In: Current Anthropology 28 (3), Chicago 1987, Sayfa 380â382" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Temmuz 2015.
- ^ "Gabon tarihi hakkında bilgiler". 2 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "www.laender-lexikon.de". 2 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "2005 seçimlerinin galibi Bongo". 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "Omar Bongo hayatını kaybetti". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "Bongo'nun ölümü ve geçici devlet baÅkanı". 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "2009 seçimi adayları hakkında haber". 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "2009 seçimlerinde Fransa'nın rolü". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Temmuz 2015.
- ^ "Gabon'da askerler yönetime el koydu". 30 AÄustos 2023. 30 AÄustos 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 AÄustos 2023.
- ^ "Uluslararası Kakao Ãrgütü resmi sitesi". 14 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "ArÅivlenmiÅ kopya". 28 Haziran 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Haziran 2022.
- ^ "www.taz.de". 20 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "Gabon Airlines kapatıldı". 10 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Nouvelle Air Affaires Gabon resmi sitesi". 15 Mayıs 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Trans-Gabon demiryolu hattı" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Gabon'un FIFA'da konumu". 6 Åubat 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "www.africanworld.de". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Institut français du Gabon sitesi". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Haziran 2015.
DıŠbaÄlantılar
deÄiÅtir- CIA World Factbook - Gabon24 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- Gabon tarihi
- Gabon tarihi