Petrol
Petrol, neft ya da yer yaÄı, hidrokarbonlardan oluÅmuÅ, sudan yoÄun kıvamda, koyu renkli, arıtılmamıÅ, kendisine özgü kokusu olan, yer altından çıkarılmıŠdoÄal yanıcı mineral yaÄı. Latincede taÅ anlamına gelen "petra" ile yaÄ anlamına gelen "oleum" sözcüklerinden oluÅmuÅtur (Petra oleum = Petrol).
Petrol halk arasında, yalnız belirli bir yakıt (benzin, gazyaÄı, dizel - motorin, motor yaÄı, fuel oil) olarak bilinmesine raÄmen, aslında petrol kelimesi doÄal halde bulunan ve yeraltından çıkarılan iÅlenmemiÅ ham petrol anlamına gelmektedir.
Petrol, hidrokarbonların karıÅımından meydana gelmiÅ olup, her zaman sabit bir kimyevî bileÅimi yoktur. DoÄal akaryakıt olan ham petrol, bulunduÄu memleketlere göre deÄiÅen bileÅimler gösterir. ÃrneÄin; Amerika'da özellikle Pensilvanya bölgesinde çıkarılan petroller genellikle hidrokarbon sınıfından olan bileÅikleri, Rusya petrolleri, kötü kokulu naften sınıfından bileÅikleri; Romanya petrolleri ise bu ikisinin bir karıÅımını içerir.
ÃeÅitli tipteki petrollerin kendine has aÄırlıkları 0,80-0,96; alevlenme noktaları 15-120 °C ve ortalama ısıtma kuvvetleri 10,500 kcal/kg'dır. Ortalama elementel bileÅimleri ise; karbon %84, hidrojen %12, oksijen %1 olup çok az miktarda da kükürt bulunur. Teksas ve Kaliforniya petrollerinde kükürt diÄerlerine oranla fazladır.
DeÄiÅik kimyasal içeriÄe sahip hidrokarbonların bir araya gelerek oluÅturduÄu deÄiÅik kimyevi bileÅimde olan çok sayıda petrol tipi bulunmaktadır (ÃrneÄin: parafin bazlı petrol, asfalt bazlı petrol gibi).
Yüz milyonlarca yıl önce, denizlerde yaÅayan ya da suların denizlere sürüklediÄi hayvan ve bitki kalıntıları anaerobik bir ortamda, gerekli Åartlar altında (ısı basınç ve mikroorganizmaların etkisiyle), ham petrole benzer kerojeni meydana getirmiÅtir. Kerojen sonradan, yukarı tabakalara doÄru göç etmesi esnasında gittikçe deÄiÅmiÅ ve ham petrolü meydana getirmiÅtir. Bu yüzden de hiçbir sahanın ham petrolü, tam olarak öteki bir sahanın ham petrolüne uymaz; muhakkak az çok farklar bulunur. Hatta bu durum, aynı bir petrol sahasında bile, çoÄu zaman görülür.
OPEC'in kurucusu Venezuelalı politikacı Juan Pablo Pérez, doÄaya ve dünya siyasetine yaptıÄı olumsuz etkilerinden dolayı petrolü Åeytanın pisliÄi olarak tanımlamıŠve gelecekte insanlıÄın mahvına sebep olacaÄını öngörmüÅtü.[1]
Tarihi
deÄiÅtirErken dönem
deÄiÅtirGünümüzde ekonomi, siyaset ve teknolojide oldukça önemli olan petrol, herhangi bir Åekliyle antik zamanlardan bu yana kullanılagelmiÅtir. Ãneminin artıÅı ise, içten yanmalı motorların keÅfi, sivil havacılıÄın artması ve petrolün Organik Kimya'da ve özellikle plastik, yapay gübre, çözücü, yapıÅtırıcı ve böcek zehri üretimindeki öneminden ileri gelmiÅtir.
Herodotus ve Diodorus Siculus'a göre,  4000 yıldan daha önce, Babil'de Kule ve duvarların inÅasında asfalt kullanılmıÅtır. Babil yakınındaki Ardenicca yakınlarında ve Zacynthus' ta zift kaynakları vardı.[2] Fırat nehrinin Åubelerinden Issus nehri kıyılarında çok miktarda zift bulunuyordu. Antik Ä°ran tabletlerine göre, Ä°ran medeniyeti zamanla saÄlık ve aydınlatma alanlarında petrol kullanmıÅtır. MS 347'de Ãin'de bambu kaplı kuyulardan petrol üretilmiÅtir.[3] Myanmar'a giden erken dönem Ä°ngiliz araÅtırmacıları Yenangyaung'da geliÅmiÅ bir petrol üretim endüstrisi olduÄunu ve 1795'te elle kazılmıŠyüzlerce petrol kuyusunun üretimde olduÄunu kaydederler.[4] Yenangyaung'daki Petrol sahalarının mitolojik orijini ve bu sahaların 24 ailenin tekelinde bulunması çok eskiden beri kullanılan kaynaklar olduklarını belirtir.
Pechelbronn (Zift ÃeÅmesi) petrolün Avrupa'da ilk olarak bulunduÄu ve kullanıldıÄı yerin adıdır. Petrolün suyla karıÅık olarak yüzeye çıktıÄı Erdpechquelle, 1498 den bu yana saÄlık vb. amaçlarıyla kullanılan bir kaynaktır.[5] Ayrıca 18. yüzyıldan bu yana petrol kumlarından da petrol üretilmektedir.
AÅaÄı Saksonya'daki Wietze'de doÄal asfalt/bitumen 18. yüzyılda bulunmuÅtur.[6]
Pechelbronn'da da Wietze'de de kömür endüstrisi petrol teknolojilerini domine etmiÅtir.[7]
Kimyasal oluÅumu
deÄiÅtirPetrol, denizlerdeki bitki ve hayvanların çürüdükten sonraki kalıntılarından oluÅur. Bu kalıntılar deniz yataÄında milyonlarca yıl boyunca çürüdükten sonra, geriye yalnızca yaÄlı maddeler kalır. Ãamur ve büyük kaya katmanları altında kalan yaÄlı maddeler de petrol ve gaza dönüÅür.
Petrolün kimyasal yapısı farklı uzunluklardaki hidrokarbon zincirlerinden oluÅur. Bu zincirler, petrolün arıtım sürecinde, damıtma sayesinde ayrıÅtırılıp benzin, jet yakıtı, kerosen gibi ürünler elde edilir.
Bu alkanların genel gösterimi CnH2n+2 biçimindedir. ÃrneÄin benzinde yaygın olarak bulunan 2,2,4-Trimetilpentanın ifadesi: C8H18 biçiminde olup oksijen ile ısıveren tepkimesi Åöyledir:
C8H18 (s) + 12.5 O2 (g) â 8 CO2 (g) + 9H2O(g) + ısı
Petrolün veya benzinin kısmı yanması karbon monoksit ve/veya nitrik oksit gibi zehirli gazların yayımına yol açar.
C8H18(s) + 12.5O2(g) + N2(g) â 6CO2(g) + 2CO(g) + 2NO(g) + 9H2O(g) + ısı
Petrol, yüksek ısı ve/veya basınç ortamında, ısıalan tepkimeler sonucunda oluÅur. ÃrneÄin kerojen farklı uzunluklardaki hidrokarbonlara bölünebilir:
CH1.45 (k) + ısı â.663CH1.6 (s) +.076CH2 (s) +.04CH2.6 (g) +.006CH4 (g) +.012CH2.6 (k) +.018CH4.0 (k) +.185CH.25 (k)
Petrolün organik kökeni incelenirse kerojen adlı çözünmeyen, aÄır ve katı organik molekül görülür. Kerojenler birkaç tipten meydana gelirler bu tipler de petrol oluÅup oluÅmayacaÄını belirler, zira sadece tip-1 ve tip-2 kerojen petrol oluÅturur. Bu kerojenlerin kökeni ise denizel organik kalıntılardır. Planktonik tek hücreliler ve alglerin kalıntıları uygun Åartlarda petrol oluÅturmaya meyillidir. Tip-3 kerojen karasal kökenli organik kalıntılardan oluÅur ve uygun Åartlara gaz üretme potansiyeline sahiptir.[8]
Petrolün jeolojik oluÅumu
deÄiÅtirPetrol en genel itibarıyla deniz kökenli (marine) organik maddelerin çökelmesi sonucu meydana gelen organik içerikçe zengin sedimanter kayaların jeolojik zaman süreci içinde gömülmesiyle ısı ve basınç etkisi altında meydana gelen bir organik üründür. Ãncelikle bu organik maddeler diyajenez süreciyle (ki erken gömülme Åartlarını içerir görece düÅük basınç ve sıcaklık) hacimsel küçülmeye uÄrar ve tetiklenen birtakım kimyasal reaksiyonlar sonucu kerojen oluÅturur. Ãökeller içinde sıkıÅma sonucu su da ortaya çıkar ve organik maddeye doygun tortul kayaçlar elde edilmiÅ olur. Bu noktada en önemli 3 eleman sıcaklık, basın ve uzun zamandır, zira jeolojik olarak anlaÅılması gereken bir zaman dilimi kastedilir. OluÅan kerojen mumsu yapıda, büyük bir organik moleküldür ve suda ve organik çözücülerde çözünmez. Gömülme devam ettikçe sıcaklık ve basınç artar (yerin derinlerine inildikçe bu iki deÄer artıŠgösterir) bir yerden sonra katajenez aÅamasına gelinir, bu aÅamada kerojenden hidrokarbon zincirleri oluÅumu baÅlar ve katajenez Åartları oluÅacak hidrokarbonu belirler. Petrol oluÅumu için gereken sıcaklık 60-150 santigrad derece arasındaki petrol penceresi sıcaklıÄıdır, bu deÄerlerin üstünde kerojen bütünüyle çatlamaya ve ufak hidrokarbon zincirleri oluÅturmaya baÅlar ve ürün olarak gaz elde edilir.[9]
Petrolün jeolojik göçü ve yerleÅimi
deÄiÅtirKaynak kayada zaman, sıcaklık ve basınç etkisiyle meydana gelen petrol, jeolojik Åartların deÄiÅmesi sonucu bir deformasyon veya çatlak sebebiyle kaynak kayadan çıkar ve göçe baÅlar. Geçirimli kayalar boyunca veya geçirimsiz bölgelerdeki çatlaklardan akarak yer altında ilerler. Nihayet bir engelle karÅılaÅmazsa yeryüzüne dek çıkar ve bu kaçak-sızıntı olarak bilinir. Dünyada bu Åekilde pek çok petrol çukuru vardır. En ünlüsü birçok pleyistosen memeli fosiline de ev sahipliÄi yapan La Brea katran çukurudur.
EÄer ki, petrol göçü sırasında geçirimsiz ve sıkı bir tabaka ile karÅılaÅırsa tuzaklanır ve bu geçirimsiz tabaka örtü kaya olarak adlandırılır. Genelde Åeyl, kireçtaÅı gibi kayalar örtü kaya olarak bulunur.
OluÅmuÅ petroller pek çok farklı tür kapan sisteminde bulunabilir. Petrol ve gaz özkütle olarak su ve kayalardan daha ufak deÄerlere sahip oldukları için yukarı çıkma eÄilimindelerdir. Antiklinal, stratigrafik, tuz kubbesi, hidrotermal ve karma kapan türleri olmak üzere 5 çeÅit kapan türü vardır. Stratigrafik kapan ise en basit tanımıyla farklı tür tabakaların yan yana gelerek oluÅturduÄu kapanlardır. ÃrneÄin tektonik veya diyajenetik olarak farklı özellikle iki kaya grubu yan yana gelirse biri rezervuar diÄeri ise örtü kaya olarak bulunur ve petrol tuzaÄı oluÅur.[9]
Petrol endüstrisi
deÄiÅtirDünya petrol rezervlerinin yaklaÅık olarak yüzde 18'i Venezuela^ya aittir. yaklaÅık olarak 300 milyar varillik bir petrol varlıÄına sahip ülkeyi, Suudi Arabistan takip eder. 265 milyar varillik bir petrol varlıÄı olan Suudi Arabistan'ı ise Alberta'da bulunan devasa petrol yataklarına sahip olan Kanada takip etmektedir ve 170 milyar varillik bu petrol varlıÄı dünya rezervlerinin yüzde 10'una tekabül etmektedir. Bu ülkeleri sırasıyla Ä°ran ve Irak takip etmektedir, Ä°ran petrolleri dünya rezervlerinin yüzde 9.5'una ve Irak petrolleri ise dünya rezervlerinin yüzde 8.7'sine denk gelir.
Petrol endüstrisi ve petrol ürünleri pazarlamada (petrol tankerleri ve genellikle boru hatları) taÅıma, arama, çıkarma, rafinaj ve küresel süreçler yer almaktadır. Sektörün en büyük hacimli ürünleri fuel oil ve benzindir. Petrol, aynı zamanda ilaç, solventler, gübre, pestisit ve plastik gibi birçok kimyasal ürünler için ham maddedir.
Petrol, birçok sanayi için çok önemlidir ve sanayileÅmiÅ medeniyetler kendisi için önemli olduÄunu bilir ve bu nedenle birçok ülke için önemli husustur. Dünyada petrol tüketimi her yıl yaklaÅık olarak 30 milyar varildir ve üst petrol tüketicilerini büyük ölçüde geliÅmiŠülkeler oluÅturur. 2004 yılında tüketilen petrolün %24'ünü Amerika BirleÅik Devletleri tüketmiÅken 2007 yılında bu oran %21'e düÅmüÅtür.
ABD'de, Arizona, California, Hawaii, Nevada, Oregon ve Washington eyaletlerinde, Batılı Devletler Petrol DerneÄi (WSPA) Åirketi, rafineri daÄıtım, üretim, taÅıma ve petrol pazarlamadan sorumlu kurumdur. kâr amacı gütmeyen bu ticaret kurumu, 1907 yılında kurulmuÅ olup Amerika BirleÅik Devletleri'ndeki en eski petrol ticaret birliÄidir.
Petrolün çok farklı kullanım alanlarına hizmet edebilme Åansı vardır, çünkü petrol çok farklı çeÅitte ve farklı büyüklükte hidrokarbon zincirlerine ayrılabilir. damıtma iÅlemi petrol iÅleme tesislerinde ısıl süreçler ile yapılır ve üç tür ürün ortaya çıkar. Ä°lk sıcaklıklarda çıkan ürünler hafif, ikinci ürünler orta ve son ürünler aÄır petrol ürünleridir. Benzin, gaz vb. hafifken, dizel ve gaz yaÄı orta, fuel-oil, katran ve cila aÄır ürünleri oluÅturur.
Ayrıca bakınız
deÄiÅtirKaynakça
deÄiÅtir- ^ Prof. Dr. Ä°hsan IÅık. "OrtadoÄu'nun bolluk paradoksu". zaman.com.tr. 24 Åubat 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 23 Ekim 2011.
- ^ One or more of the preceding  sentences  incorporates  text  from  a  publication  now  in  the public  domain:  Chisholm,  Hugh,  ed.  (1911). "Petroleum" .  Encyclopædia  Britannica  (11th  ed.). Cambridge  University  Press.
- ^ George E. Totten ASTM Timeline 6 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- ^ Longmuir,  Marilyn  V.  "Oil  in  Burma:  The  Extraction  of  "Earth  Oil"  to  1914".  Bangkok:  White Lotus  (2001)  ISBN 974-7534-60-6  pp.329
- ^ "The  oil  wells  of  Alsace;  a  discovery  made  more  than  a  century  ago.  What  a  Pennsylvania operator  saw  abroad--primitive  methods  of  obtaining  oil--the  process  similar  to  that  used  in  coal mining" .  New  York  Times.  23  February  1880.
- ^ Erdöl  in  Wietze  (Bildband),  Horb  am  Neckar:  Geiger-Verlag  1994,  ISBN 3-89264-910-3.
- ^ Rainer  Karlsch,  Raymond  G.  Stokes:  Faktor  Ãl.  Die  Mineralölwirtschaft  in  Deutschland 1859â1974.  Verlag  C.  H.  Beck,  München,  2003.  ISBN 3-406-50276-8
- ^ Glossary Administration, Glossary Administration. "Kerogen". www.glossary.oilfield.slb.com/. Schlumberger. 26 Åubat 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2020.
- ^ a b Editors of Fuel Chemistry Division, Editors of Fuel Chemistry Division. "Petroleum". personal.ems.psu.edu/~pisupati/ACSOutreach/Petroleum_2.html/. Fuel Chemistry Division. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2020.
- ^ Editors of Natural Resources Canada, Editors of Natural Resources Canada. "Canada has the third-largest proven oil reserve in the world, most of which is in the oil sands". www.nrcan.gc.ca/. Natural Resources Canada. 13 Haziran 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2020.